Pauwert Architectuur verhuist in 2020 naar de oudste boerderij van Eindhoven. Iedere twee weken posten we een kort verhaal over ons toekomstige onderkomen. Deze week een verhaal over een markante figuur en Tongelre aan het begin van de 20e eeuw.
D'n Bisschop & de Zes Billen
De industrialisatie in de 19e eeuw, waar in het vorige blogartikel aandacht aan is geschonken, zorgde voor enige welvaart in het ‘arme’ Tongerle, echter hadden de bewoners het nog altijd niet even breed. In Tongelre konden vele bewoners zich niet altijd een huwelijk veroorloven. Hierdoor bleef bezit onverdeeld en bleef de grond in handen van slechts enkele families.
Rond de eeuwwisseling woonden er in het gehucht Klein Tongelre niet alleen landarbeiders en boeren, maar ook handelaars, fabrieks- en spoorwegarbeiders. Rond de huidige kruising van de Jeroen Boschlaan en de Tongelresestraat was een levendig buurtje ontstaan met verschillende uitspanningen en winkels, waaronder tegenover de boerderij een kroeg met beugelbaan die – uitgebaat door 3 kloeke zussen – café ‘De Zes Billen’ werd genoemd. In deze context ontstonden ook de ideale omstandigheden waarin de markante bewoner Antonius Berkvens, bijnaam: ‘d’n Bisschop’, zijn louche handeltjes dreef. Voor de buitenwereld handelde hij in tweedehands fietsen, maar onofficieel was hij ook wildstroper en handelaar in doorlaadwapens. Ook runde hij een ‘stille’ kroeg in zijn boerderij in Klein Tongelre waar hij met zijn mannenclub samenkwam. Het was wel bekend dat D’n Bisschop een behoorlijk vermogen had opgebouwd met deze handel. Hij werd vermoedelijk daardoor in 1918 slachtoffer van een tot op heden onopgeloste roofmoord.
De groei van Eindhoven
Rond die tijd was de kleine stad Eindhoven zich inmiddels flink aan het uitbreiden. Lange tijd heeft Tongelre zich fel verzet om te worden opgeslokt door de stad, maar op 12 april 1918 had de Tongelrese gemeenteraad geen andere keus meer. Onder protest legde zij zich neer bij de annexatie. Op 1 januari 1920 werd Tongelre, samen met de andere randgemeenten Strijp, Gestel en Blaarthem, Stratum en Woensel officieel onderdeel van Eindhoven; Groot-Eindhoven is geboren. Hierdoor verdween ook al snel het dorpse karakter. Tongelre telde drieduizend inwoners tot 1920, dit aantal groeide echter explosief toen direct na de annexatie de arbeiderswijk Lakerlopen werd gebouwd. De nieuwe bewoners waren echter niet alleen arbeiders. Tussen de Dommel en Tongelresestraat verrees ook een Villapark met riante villa’s voor het hoger personeel van Philips en andere zelfstandige ondernemers. Maar niet alleen Tongelre breidde uit, in de jaren ’20 werd naast de monumentale boerderij aan de Jeroen Boschlaan een nieuwe boerderij gebouwd, waarbij de oude in dienst trad als schuur. Door de toenemende woningbouw in Tongelre werd de kavel steeds kleiner. Het boerenbedrijf was niet meer toonaangevend voor het algehele straat- en dorpsbeeld.
De komst van de rondweg
De jaren vanaf 1920 worden getypeerd door een reusachtige groei van Philips. In de loop van de jaren ontstond door de alsmaar groeiende stad een onhoudbare verkeerssituatie, vooralsnog waren de dorpen namelijk niet met elkaar verboden en werd al het verkeer door het centrum geleid. In opdracht van Eindhoven was in 1918 al een eerste ontwerp gepresenteerd door de architecten J. Cuypers en L. Kooken om de dorpen te verbinden doormiddel van een rondweg. Dit idee wordt kracht bijgezet als de minister in 1927 ingrijpt en J.M. de Casseres als planoloog aanstelt om een oplossing te vinden voor dit alsmaar groeiende verkeersprobleem. In 1930 presenteert hij het Algemeen Uitbreidingsplan Eindhoven met de bijbehorende rondwegen. Met deze plannen in gedachte koopt de gemeente de boerderij en bijbehorende monumentale schuur op. De jaren ’30 worden echter gekenmerkt door jaren van crisis, waardoor er geen geld beschikbaar was om de plannen te realiseren. Het duurde dan ook tot de jaren ’50 tot deze rondweg er daadwerkelijk kwam, met substantiële gevolgen voor de boerderij aan de Jeroen Boschlaan.
Hierover meer in een volgende blog!