Pauwert Architectuur verhuist in 2020 naar de oudste boerderij van Eindhoven. Iedere paar weken posten we een kort verhaal over ons toekomstig onderkomen. Deze week een verhaal over de ontwikkeling van het erf rondom de boerderij.
Tussen de moderne bebouwing
Vandaag de dag ligt het boerderijcomplex volledig ingebouwd in de stad. De groene productielandschappen van akkers en weides hebben plaatsgemaakt voor drukke wegen en moderne huizen. Over deze stedenbouwkundige veranderingen schreven we eerder, maar hoe hebben al deze veranderingen invloed gehad op ons toekomstige erf en de gebouwen?
Op het eerste gezicht is het nauwelijks voor te stellen dat de boerderij en de omliggende stedenbouwkundige structuur nog met elkaar van doen hebben. De directe omgeving wordt gedomineerd door een dichtbebouwde stedelijke structuur. Echter, wanneer je de kaart anno 2019 op de kaart uit 1832 projecteert, is te zien dat er destijds toch al veel van de huidige stedenbouwkundige elementen aanwezig waren. Duidelijk zichtbaar is de structuur van veestraten en karwegen die Klein Tongelre verbonden met de omringende landbouwgronden. Vanaf de middeleeuwen tot halverwege de 19e eeuw is deze stedenbouwkundige opzet min of meer hetzelfde gebleven. De boerderijen van toen waren voornamelijk geclusterd op dit hoge, droge stuk land aan de routes tussen Nuenen, Eindhoven, Stratum en Woensel. De weilanden waar het vee graasde lagen direct rondom de boerderijen. Pas verderop lag het akkerland, met daarachter de schrale heidegronden en kapbossen.
Een restant van traditie
Het huidige boerderijcomplex is tegenwoordig één van de laatste tastbare restanten van Klein Tongelre, de plek die in de geschiedenis te boek staat als een onbeduidend en overwegend arm gehucht. Het is daarom ook goed in te denken dat boerentradities hier lang zijn voortgezet en dat innovaties op het gebied van de landbouw niet meteen werden gevolgd. Hoewel het landschap na de annexatie door Eindhoven grootschalig is getransformeerd, is het boerderijcomplex als verzameling van gebouwen op een erf tot op de dag van vandaag bewaard gebleven.
Vanwege zijn opmerkelijke ligging aan de kruising van de Jeroen Boschlaan met de Tongelresestraat is het huidige gebouw een uniek traditioneel bouwwerk in de moderne stedelijke omgeving van Eindhoven. Een opvallend afwijkend element op deze straathoek is de straatgevel die omstreeks 1960 is afgesneden ten behoeve van de rondweg. Hierdoor wordt de suggestie gewekt dat het woongedeelte en schuur één geheel vormen, wat in oorsprong niet zo was. In aanzien zal de boerderij er aanvankelijk hebben uitgezien als het gebouw dat Pieter Breugel in 1566 schilderde in zijn werk ‘De volkstelling te Bethlehem’.
Het huidige erf
Op het erf hebben diverse verschillende gebouwen door de jaren heen een plek gekregen. Veranderende eisen aan woon- en bedrijfsomstandigheden hebben ervoor gezorgd dat het complex en het erf meerdere malen transformeerde. Naar alle waarschijnlijkheid hebben, naast het boerenwoonhuis, meerdere (vee)schuren, een bakhuis en een waterput onderdeel uitgemaakt van het erf. Als we op dit moment een kijkje nemen op het erf, bestaat het huidige ensemble uit de ‘oude’ boerderij uit 1583 & de ‘nieuwe’ boerderij uit 1925. De bouwhistorische verkenning beschrijft hoe de oude boerderij (1583) een regionaal zeldzaam gebouw is, gekenmerkt door een voor Brabantse boerderijen karakteristieke typologische ontwikkeling. De nieuwe boerderij (1925) is door een voortzetting van deze typologische ontwikkeling én veranderende woon- en werkeisen met name van contextuele waarde. Meer over de typologische ontwikkeling van de gebouwen zelf beschrijven we in een volgende blog.
Met de bouw van de nieuwe boerderij werd de agrarische ontwikkeling, die hier vanaf ten minste de tweede helft van de 16e eeuw heeft plaatsgevonden, als het ware afgesloten. Vele relicten in en om de gebouwen zijn vanaf die tijd verdwenen. Bijgebouwen zoals schuren en een bakhuisje zijn gesloopt, en de waterput is dichtgegooid. Het erf is in zijn huidige status een onbeduidende achtertuin. Enkel de oude bomen zijn getuigen van de vele ontwikkelingen die de omgeving heeft doorgemaakt.